دکتر سید احمد نوربخش؛ پدر پمپ‌سازی ایران، سازنده اولین پمپ‌های صنعتی و موسس اولین و بزرگترین آزمایشگاه تخصصی پمپ‌های صنعتی در کشور در سال 1967 میلادی از دانشگاه پلی‌تکنیک در رشته مهندسی مکانیک فارغ‌التحصیل شد. وی برای ادامه تحصیل عازم کشور بلژیک شده و در دانشگاه بروکسل در سال 1973 میلادی موفق به اخذ مدرک دکترای مکانیک گردید. در حال حاضر دکتر سید احمد نوربخش، استاد دانشکده مهندسی مکانیک و رییس موسسه پژوهشی توربو ماشین‌های آبی دانشکده فنی تهران است و سال گذشته نیز با هدایت و راهنمایی ایشان، یک نمونه کویل پمپ دو فازه در این موسسه تولید شد که سومین نمونه موفق دنیا در نوع خود بود. کتاب TURBO PUMPS & PUMPING SYSTEM تألیف مشترک دکتر سید احمد نوربخش و سه مولف دیگر، توسط انتشارات معتبر Springer آلمان منتشر شد. این کتاب که در سال 2007 منتشر شده است، با همکاری دو استاد برجسته دیگر از آلمان و یک استاد ایرانی دیگر تهیه و منتشر شده است. موضوع اصلی کتاب، توربو پمپ‌ها و نحوه کار آن‌هاست که در صنعت آب و تولید برق آبی نقش بسیار مهم و حیاتی دارند.

در سال 1323 بدنیا آمدم. سال 1352 یعنی 41 سال پیش عضو هیأت علمی دانشگاه تهران شدم و از آن هنگام به طور دائم عضو هیأت علمی دانشگاه هستم. کارم را بسیار دوست دارم. در حال حاضر می‌توانم بازنشسته شوم ولی دوست دارم لباس معلمی را بر تن داشته باشم. با این لباس چیزهایی به صاحب آن مترتب می‌شود. به عنوان نمونه نباید در کسوت استادی و معلمی در اندیشه تجارت بود؛ دانشجوها را باید دوست داشت و برایشان وقت گذاشت. من شخصا معتقدم که استادان باید تمام وقت در دانشگاه باشند تا ما بتوانیم به دانشجوهایمان بگوییم که شما هم تمام وقت در دانشگاه باشید. یکی از ضربه‌هایی که به دانشگاه‌های ما وارد می‌شود این است که نه دانشجویمان تمام وقت هستند نه استادمان. این از نظر علمی ایراد دارد.

من به یک موسسه تحقیقاتی به نام von Karman Institute که مرکز آن در بروکسل پایتخت بلژیک است رفتم. بودجه این مرکز را آمریکا و سایر دولت‌های غربی می‌دادند. من تنها ایرانی بودم که به این مرکز رفته و فارغ‌التحصیل شدم. چون واقعا وارد شدن و تحصیل در آن مرکز سخت است. وقتی بیرون آمدم در آن زمان در زمینه تخصصی پمپ‌ها کار من جزء سه پروژه برتر اروپا شناخته شد حتی از پادشاه بلژیک جایزه گرفتم. در آن زمان پس از فارغ‌التحصیلی تقریبا تمام پمپ‌سازها مرا می‌شناختند.

با وجود فعالیت‌هایی که در موسسه توربو ماشین‌های آبی دارم و همچنین مجموعه تالیفات مانند کتاب‌های پمپ و پمپاژ،  توربو ماشین، برگردان کتابی در اشپرینگر به فارسی، نوشتن مقالات بسیار و ... اما از مهم‌ترین افتخاراتی که طی این چند سال کسب کرده‌ام تدریس به دانشجویان بوده است.

من از سال 1360 با شرکت پمپیران تبریز همکاری می‌کردم. وقتی من به آنجا رفتم حتی یک پمپ هم طراحی نمی‌کردند همه قطعات پمپ از خارج می‌آمد. من به مدیر عامل وقت شرکت، آقای مهندس لطفی گفتم این پمپ‌ها را می‌توان همین جا طراحی کرد و ساخت. چون هیأت مدیره همگی امضا کرده بودند که پمپ در ایران قابل ساخت نیست؛ من با همکاری چند نفر ریخته‌گر و مدل‌ساز و با حمایت مدیر عامل وقت بصورت مخفیانه اولین پمپ را طراحی کردم و ساختم. دستگاه تست آن را هم خودم طراحی کردم و پمپ را تست کردیم وخوشبختانه به خوبی کار می‌کرد. پس از آن دانش فنی طراحی پمپ به ایران آمد. مدیر پروژه ساخت مدارهای تست آزمایشگاه شرکت پمپیران هم خود من بودم. در حال حاضر آزمایشگاه صنعتی خیلی بزرگی دارد که تا 14000 متر مکعب در ساعت و فشار حدود 500 متر ارتفاع را تست می‌کند. من همچنین طراح مدار آزمون برچسب انرژی پمپ‌ها و آزمایشگاه مربوطه برای سازمان پژوهش‌های علمی صنعتی کشور بودم. با شرکت فراب هم برای تأسیس آزمایشگاه قرار است همکاری نمایم. 

جالب است برایتان بگویم؛ تمام کارگرهایی که با ما همکاری کردند به جای تشویق، توبیخ کردند. اینجا نمونه توبیخ نامه‌شان هست.

موسسه توربوماشین‌های آبی موسسه‌ای دو قطبی است. یک قطب وزارت نیرو و قطب دیگر آن دانشکده فنی دانشگاه تهران است. موسسه یک هیأت امنا دارد که رییس آن وزیر نیرو است. نیمی از اعضای هیات امنا از وزارت نیرو و نیم دیگر منتخب دانشکده فنی هستند. من هم رییس این موسسه هستم و در حال حاضر مسوولیت اینجا را به عهده دارم. هدف اصلی ما انجام پروژه‌های صنعتی است، گرچه فعالیت‌های پژوهشی و آزمایشی و آزمایشگاهی هم در دستور کار ما قرار دارد؛ اما حتما پروژه باید کاربرد و سفارش دهنده‌اش مشخص باشد. در زمان وزارت آقای مهندس بیطرف چون رشته من توربوماشین‌هاست، ایشان مرا خواست و گفت این موسسه را ایجاد نمایید.
موسسه توربوماشین‌های آبی در حقیقت سه رکن اصلی دارد: اولین و مهم‌ترین پایه آن نیروی انسانی است. در همین راستا از وزارت علوم مجوز ایجاد دوره‌های کارشناسی ارشد و دکترا در زمینه توربو ماشین‌های آبی را گرفتیم. هر سال دوازده کارشناس ارشد می‌گیریم. الان هشت سال است که نزدیک هشتاد نفر فارغ‌التحصیل شده‌اند و سالی یک نفر هم دانشجوی دکترا می‌گیریم که خوشبختانه این دانشجویان معمولا نیروی فعال ما جهت اجرای پروژه‌ها هستند. دانشجوهای ما اغلب دانشجوهای خیلی خوبی هستند. نزدیک بیست و پنج درصد پس از فراغت از تحصیل مستقیم از آمریکا بورس می‌گیرند. دومین پایه آزمایشگاه است. ما بدون شک مجهزترین و بهترین آزمایشگاه ایران را در زمینه توربوماشین‌های آبی داریم یعنی هم پمپ هم توربو و سوم؛ مرکز محاسبات است. در این مرکز کامپیوتر، ما لیسانس بهترین نرم‌افزار جهان در زمینه توربوماشین‌ها یعنی Niumeca را گرفته‌ایم.
بنابراین موسسه از نظر ساختار، موسسه پایداری است که یک اساسنامه دارد که طبق آن وزیر نیرو بر آن نظارت کامل دارد.

دو چالش اساسی وجود دارد یکی پمپ‌ها و دیگری نیروگاه‌های آبی. در زمینه پمپ‌ها؛ در ایران مسأله آب و همچنین انرژی آب بسیار مهم است. ما یکی از بزرگترین مصرف‌کننده‌های پمپ در دنیا هستیم. فقط شانزده و نیم درصد از برق تولیدی ما صرف این می‌شود که آب را از زیر زمین بیرون بیاوریم؛ این در حالی است که یک سوم از چاه‌های ما دارای موتور الکتریکی است. پس اگر تمام چاه‌های ایران مجهز به موتورهای الکتریکی شود نصف برق مملکت فقط صرف پمپاژ آب می‌شود آن هم فقط پمپ‌های کشاورزی و نه پمپ‌های استفاده شده در صنعت. در دنیا این رقم حدود بیست درصد است. یعنی بیست درصد انرژی الکتریکی که در دنیا تولید می‌شود صرف چرخاندن پمپ می‌شود. پس از موتورهای الکتریکی، پمپ‌ها پرمصرف‌ترین ماشین‌ها هستند. پس ما باید پمپ‌ها را از نظر طراحی بهینه کنیم.
یکی از کارهای موسسه در حقیقت این است که طراحی و کاربرد پمپ‌ها را بهینه کند. یعنی مصرف انرژی کاهش یابد و راندمان بالا رود. مثلا تمام پمپ‌های یکی از کارخانجات پمپ‌سازی را ما بهینه کردیم به گونه‌ای که حدود سه درصد راندمان بالا رفت که در تعداد بالای پمپ‌ها عدد خیلی بزرگی می‌شود. متوسط راندمان پمپ‌ها حدود 70 درصد بوده که ما این میزان را به حدود 73 درصد رساندیم.
موسسه ما در بخش طراحی و بهینه‌سازی راندمان پمپ‌ها بسیار کار کرده است و الان تمام کارخانجات پمپ‌سازی مثل شرکت‌های پمپیران، پمپ تورینگ، پمپ برکه و پمپ‌های صنعتی، این موسسه را به عنوان یک مرکز تحقیقاتی و طراحی که در ایران حرف اول را می‌زند قبول دارند.
ما الان مثلا با شرکت آبفا که در حوزه آب و فاضلاب است در مورد ایستگاه‌های پمپاژشان می‌خواهیم همین کار را انجام دهیم؛ چون خیلی راندمان پایین است.
و اما در زمینه نیروگاه‌های آبی؛ مسأله اساسی در حوزه انرژی آب است. وقتی از آب بخواهید انرژی بگیرید مبحث نیروگاه‌های آبی مطرح می‌شود. نیروگاه‌های آبی ما هم دچار اشکالات بسیار زیادی است. مثلا تجربه خیلی بدی از یک سازنده خارجی که توربین خیلی نامناسبی به طرف ایرانی داده بود وجود داشت. آن توربین کاویتاسیون داشت، ارتعاش می‌کرد و مسائل زیادی داشت. پس چالش این است که بتوان از انرژی آب درست استفاده کرد. الان حدود 10 تا 15 درصد برق تولیدی‌مان از نیروگاه‌های آبی می‌آید که می‌تواند خیلی بیشتر شود و تا 40 و حتی 50 هزار مگاوات برق ما را تأمین کند.

بله؛ با همین منابع آبی که در کشور داریم می‌توان 25000 مگاوات دیگر برق تولید کرد که حداقل 15000 مگاوات آن مسجل است که از همین منابع آبی کشور و رودخانه‌های جاری قابل تأمین است. به عبارت دیگر ظرفیت تأمین این میزان برق در کشور وجود دارد که همچنان شناسایی نشده است. حالا دولت پول ندارد یک بحث دیگر است ولی ما می‌توانیم این کار را انجام دهیم. 

این حرف در یک قالب خاص درست است. ببینید وقتی سدی زده می‌شود، توان نیروگاهی در هر واحدی باید به حدود 100 تا 250 مگاوات برسد. ما از اینها خیلی داریم. این را باید تعطیل کنیم. از طرف دیگر برای تأمین برق بین 5 تا 25 مگاوات نیازی به ساخت سدهای جدید وجود ندارد یعنی می‌توان با واحدهای خیلی کوچکتر انرژی مورد نظر را تأمین کرد. یعنی باید در این واحدهای کوچکتر سرمایه‌گذاری کنیم. من خود عضو اتاق فکر آب در وزارت نیرو هستم درخصوص علت اصلی دریاچه ارومیه سدسازی نبوده است بلکه به علت ساخت چاه‌های غیر مجازی بوده که حفر شده است.

مهمترین مسأله، بهینه نبودن کشاورزی در کشور است. مقدار مصرف آب برای هر کیلو محصول حدود پنج برابر نرم جهانی است. باید از گلخانه‌ها استفاده شود؛ یا از روش آبیاری قطره‌ای استفاده گردد. هر راه حل دیگری مشکل ما را حل نخواهد کرد. مصرف آب شهری حدود ده درصد کل مصرف آب کشور است و بقیه نود درصد مربوط به کشاورزی است. پس باید کشاورزی را بهینه کنیم.

من در کمیته آب وزارت نیرو عضو هستم که شخص آقای مهندس چیت‌چیان رییس آن هستند. در خارج از کشور با دانشگاه بروکسل هنوز کار می‌کنم. قبلا یک سمت علمی داشتم که آنجا رسمی بودم اما بازنشسته شدم ولی با دانشگاه بروکسل هنوز ارتباط دارم. همچنین، در موسسه استاندارد من رییس کمیته فنی ISIRI TC115 پمپ‌ها هستم که با فرانسه هم در ارتباط است. متأسفانه این کمیته هیچ بودجه‌ای ندارد. این در حالی است که علاقمندان به دانش پمپ‌سازی و شرکت‌های فعال در این زمینه حاضر به انجام چنین هزینه‌هایی هستند. البته به جز عضویت در کمیته‌ها همه کارها از طریق همین موسسه انجام می‌شود. عضو هیأت مدیره انجمن برق آبی ایران هم بودم. عضو هیأت تحریریه نشریه انجمن برق آبی نیز هستم. با چند شرکت توربین‌سازی خارجی نیز همکاری دارم. با دانشگاه Luela  در سوئد هم کار می‌کنم. الان یک دانشجو از دانشگاه بروکسل می‌خواهد بیاید اینجا تا تز دکترایش را با ما در این موسسه کار کند.

همکاری ما با شرکت مپنا در قالب یک موسسه مستقل با همکاری دانشکده فنی به نام مپ‌فن که آقای دکتر حائری مسئول موسسه هستند وجود دارد و از این طریق برای دانشکده پروژه‌های جدیدی تعریف می‌شود. پروژه‌های دیگری داریم مثل پروژه مرکز فناوری توربین‌های آبی که با دانشگاه لوئلای سوئد همکاری می‌کنیم. یک پروژه با دانشگاه بروکسل داریم که یک دانشجو جهت انجام پروژه دکترا به اینجا می‌آید. همچنین قراردادی بین ما و سازمان آب و برق خوزستان و یک شرکت خارجی که هدف آن اندازه‌گیری راندمان نیروگاه‌های مسجد سلیمان تنظیم شده است که البته پروژه خیلی بزرگی است. پروژه دیگری جهت گسترش نیروگاه مسجد سلیمان به ارزش بیست و پنج میلیون یورو تعریف شده است.

آزمایشگاه موجود در این موسسه بزرگترین آزمایشگاه تخصصی و کامل‌ترین تجهیزات آزمون مربوط به انواع توربین‌ها و پمپ‌ها را در بر می‌گیرد.
تجهیزات آزمایشگاهی موجود به دو بخش توربین‌های آبی و پمپ‌ها تفکیک می‌شود. توربین‌های آبی شامل مدار آزمایش توربین فرانسیس، مدار آزمایش توربین پلتون، مدار آزمایش توربین کاپلان و مدار آزمایش پمپ معکوس است. در زمینه پمپ‌ها هم مدار آزمایش پمپ سانتریفوژ و مدار آزمایش پمپ‌های محوری را داریم. برخی از این تجهیزات که آموزشی است را وارد کرده‌ایم و برخی را که صنعتی است خودمان ساخته‌ایم. پروژه‌ها را برای مشتریان انجام داده‌ایم و از محل آنها بودجه خرید و یا ساخت تجهیزات یاد شده فراهم شد.
ما در حال حاضر امکان طراحی هرگونه پمپی را چه در صنعت خودرو، چه صنعت نفت و چه در سایر صنایع داریم. مساله اساسی تولید و ساخت آن است. ممکن است ماده خاص، یا آب‌بندی ویژه و یا ریخته‌گری منحصربفردی نیاز باشد که در دسترس نباشد.